البته این مباحث رفته‌رفته از محافل شیعی ما حذف شد؛ یعنی: در حدود بعد از زمان علامه که «خلاصه» را نوشته و در خوشبینانه‌ترین حالت جوابگوی 20 درصد روایات است بحث‌های فهرستی نجاشی حذف شد و با ریسمان او نمی‌توان در روایات غور کرد. از زمان مرحوم وحید بهبهانی به بعد  توسعه‌ای در رجال ایجاد شد. این از قرن 12 در شیعه آمد و تا الآن هم ادامه دارد و البته میدان بحث و تحقیق هنوز هم باز است. به تعبیر ما حوض‌های کری ـ مانند کثرت حدیث، از مشایخ اجازه بودن و امثال آن ـ را درست کردند تا بتوانند از مجاهیل و... کم کرده و توثیق درست کنند. البته کار اخباری‌ها هم که چشم‌بسته به همۀ کتب مشهوره اعتماد کردند حرکت صحیحی نیست. 

شیعه روی فهارس هم کار کرد و خیلی عجیب است که همان اوائل قرن سوم کلمۀ «اصل» بین اصحاب ما راه افتاده. این زمانی است که در میان اهل سنت کلمۀ «صحیح» را جداگانه مطرح کردند، لذا این احتمال هست که اصحاب ما کلمۀ «اصل» را روی مبانی فهرستی و اهل سنت کلمۀ «صحیح» را روی مبانی رجالی آورده باشند و در حقیقت هردو احساس کردند باید احادیث مقبول و غیر مقبول را از هم جدا کنیم. علت این‌که آنها بحث فهرستی نکردند آن است که نوشتار زیادی از اصحاب رسول الله (ص) نداشتند، وگرنه آنها هم این بحث‌ها را می‌کردند. آنها حداکثر نوشتارهای مختصری مثل «کتاب عليّ» یا «صحیفة عليّ» و کتاب عبد الله پسر عمروعاص را دارند. بعدها از عمره دارند که سنن رسول خدا (ص) را از عایشه نوشته و یا شخصی که 440 حدیث را از ابوهریره نوشته. بحث منع از کتابت حدیث هم که در جای خود محفوظ است.  

به نظر من ریشه‌های اول فهارس از این تدوین اصول شروع شد و بعدها از زمان حضرت رضا (ع) اصحاب ما تدوین مصنَّفات را شروع کردند. مثلا حسین بن سعید که مصنَّف دارد باب‌ها را جدا کرد. اولین کسی که به فکر افتاد این کار مدوّن گشته و فهرستی برای اصول و مصنَّفات اصحاب ترتیب داده شود حمید بن زیاد (متوفای 310 هجری) است. از عجایب کار این است که نه در کتاب فهرست شیخ و نه در کتاب فهرست نجاشی کتاب فهرستی به حمید نسبت نداده‌اند، ولی در توضیح برخی کتاب‌ها دارد: في فهرسته. حمید اولین کسی است که اصول زیادی نقل کرده و این فهرست حمید در کوفه بوده و مرحوم نجاشی (متوفای 450 هجری) و شیخ (متوفای 460 هجری) که 140 ـ 150 سال بعد از او فهرست نوشته‌اند بعد از او مقدار زیادی از ابحاث فهرستی خود را به کوفه می‌برند و به حمید منتهی می‌شود. از بغداد غالبا به کوفه می‌برند. به طور کلی شیخ و نجاشی مصادر کار خود را یا بیشتر از مشایخ قم گرفته‌اند و یا از کوفه که در کوفه دو نفر مشهورند: ابن‌عقدۀ زیدی و حمید واقفی.

در کوفه فهارس بر خلاف قم خیلی منظم نیست. در قم فهرست ابن‌الولید هست و صدوق و ابن‌قولویه که احتمالا در قم و شاید هم در بغداد نوشته. از همه بهتر فهرست ابن‌الولید است که در کتاب نجاشی و شیخ هست. آنچه الآن برای ما ابهام دارد دو فهرست حمید و ابن‌عقده است. مثلا خود ابن‌عقده با این‌که کتب و آثار دارد برایش فهرستی اسم برده نشده. مسلک او مسلک اخباری است و ـ در مقابل اهل فقه و اهل علم که روایات را مقابله و بررسی و تنقیح می‌کردند ـ قاعدتا هرچه شنیده نقل کرده، ولی فهرست هم به وی نسبت داده نشده. (حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی الموسوی ، خارج فقه ۱۳۹۶/۷/۲۹ )